پنج شاخص طلایی حکومت داری علوی

نهج البلاغه دریایی از آموزه ها و معارف زیبایی است که در آن شاخص‌های زندگی الهی به یادگار گذاشته شده است. یکی از زیباترین معارفی که در فرهنگ نهج البلاغه مورد توجه و اهمیت قرارگرفته شده، سبک و سیاق حکومت داری اسلامی و شاخص‌های حکومت‌داری دینی است. در بند بند نهج البلاغه معارف دقیقی وجود دارد که رعایت آنها ضامن سعادت و سربلندی جامعه و چراغ راه دولتمردان و سیاست مداران به حساب می آید. دراین نوشتار کوتاه به واقع نمی‌توان همه آنچه را که در این کتاب ارزشمند وجود دارد مورد بررسی قرار داد، ولی با این حال سعی می شود به پاره ای از آن معارف توجه شود.

1. ضرورت خودسازی و تهذیب اخلاقی دولت مردان و سیاست گذاران

منشور اخلاقی و سیاسی که امام علی(علیه السلام) در پیشروی افراد شاخص خود همچون مالک اشتر نخعی قرار داده، پر از معارف ارزشمندیست که چراغ راه سایر دولتمردان و کارگزاران حکومت اسلامی بوده است. امام علی(علیه السلام) پیش از هر نصیحت و راهنمایی به کاردان خود، ایشان را به تهذیب اخلاقی و تقوای الهی سفارش می‌نماید:

«أَمَرَهُ بِتَقْوَى اَللَّهِ وَ إِیْثَارِ طَاعَتِهِ وَ اِتِّبَاعِ مَا أَمَرَ بِهِ فِی كِتَابِهِ مِنْ فَرَائِضِهِ وَ سُنَنِهِ اَلَّتِی لاَ یَسْعَدُ أَحَدٌ إِلاَّ بِاتِّبَاعِهَا وَ لاَ یَشْقَى إِلاَّ مَعَ جُحُودِهَا وَ إِضَاعَتِهَا وَ أَنْ یَنْصُرَ اَللَّهَ سُبْحَانَهُ بِقَلْبِهِ وَ یَدِهِ وَ لِسَانِهِ فَإِنَّهُ جَلَّ اِسْمُهُ قَدْ تَكَفَّلَ بِنَصْرِ مَنْ نَصَرَهُ وَ إِعْزَازِ مَنْ أَعَزَّهُ؛[1] او را به ترس از خدا فرمان مى‏دهد، و اینكه اطاعت خدا را بر دیگر كارها مقدّم دارد، و آنچه در كتاب خدا آمده، از واجبات و سنّت‏ها را پیروى كند، دستوراتى كه جز با پیروى آن رستگار نخواهد شد، و جز با نشناختن و ضایع كردن آن جنایتكار نخواهد گردید به او فرمان مى‏دهد كه خدا را با دل و دست و زبان یارى كند، زیرا خداوند پیروزى كسى را تضمین كند كه او را یارى دهد، و بزرگ دارد آن كس را كه او را بزرگ شمارد».

مسئولان و کارگزاران دولتی که در درجه اول نتوانسته باشند مهار هوای نفس خود را در دست گیرند، و در برابر فرامین و دستورات الهی اطاعت پذیر و منقاد باشند، نمی‌توانند در عرصه خدمت گزاری و انجام وظیفه آنچه خواست و مورد رضایت الهی است را به طور کامل به منصه ظهور رسانند.

2. مسئولان دولتی مهربانی و مهرورزی را لباس خود قرار دهند

بعضی افراد مسئول که در بدنه حکومت اسلامی صاحب مسند و موقعیت سیاسی و اجتماعی می شوند به جای اینکه این موقعیت را فرصت خدمت رسانی به مردم بدانند آن را به وسیله ای برای خود بزرگ بینی، سلطه طلبی، آقایی و سروری بر مردم مبدل می کنند.

هوای ریاست طلبی و خود بزرگ بینی این افراد، روح وظیفه مداری دینی را از ایشان می رباید. این رویکرد غیر اخلاقی در منطق و منظومه سیاسی امام علی (علیه السلام) مردود است، به همین جهت مسئولان و کاردانان خود را به داشتن اخلاق خوب و مهرورزی با مردم دعوت می نمایند. حضرت به جناب مالک اشتر می فرمایند:

«وَ أَشْعِرْ قَلْبَكَ الرَّحْمَةَ لِلرَّعِیَّةِ وَ الْمَحَبَّةَ لَهُمْ وَ اللُّطْفَ بِهِمْ وَ لَا تَكُونَنَّ عَلَیْهِمْ سَبُعاً ضَارِیاً تَغْتَنِمُ أَكْلَهُمْ فَإِنَّهُمْ صِنْفَانِ إِمَّا أَخٌ لَكَ فِی الدِّینِ وَ إِمَّا نَظِیرٌ لَكَ فِی الْخَلْقِ یَفْرُط؛[2]مهربانى با مردم را پوشش دل خویش قرار ده، و با همه دوست و مهربان باش، مبادا هرگز، چونان حیوان شكارى باشى كه خوردن آنان را غنیمت دانى، زیرا مردم دو دسته‏اند، دسته‏اى برادر دینى تو، و دسته دیگر همانند تو در آفرینش مى‏باشند».

3.توسعه عدالت اجتماعی و اقتصادی

یکی از وظایف و مسئولیت‌های سنگین کاردانان دولتی، تلاش در جهت نهادینه کردن عدالت اجتماعی و فقر زدایی از جامعه است. امام علی(علیه السلام) هنگامی که خود حکومت را در دست گرفتند، رفاه عمومی را از جمله اهداف اقتصادی حکومتشان معرفی می فرمایند.[3]

امام علی(علیه السلام) نه تنها خود به موضوع رفاه عمومی و عدالت اقتصادی توجه داشتند بلکه به والیان خود در سایر سرزمین ها نسبت به این موضوع تأکید داشتند. برای نمونه حضرت در نامه ارزشمند خود به مالک اشتر نخعی به نکاتی اشاره می فرماید که در آن هیچ گروهی را در بهره مندی از امکانات مادی و رفاهی فرو نگذاشته، حاکم جامعه را امر می کند که باید به گونه ای برنامه ریزی و سیاستگذاری نماید تا اینکه همه مردم از امکانات مادی و رفاهی بهره مند شود.[4]

حضرت در آن نامه می فرماید: «سپس خدا را! خدا را! در خصوص طبقات پایین و محروم جامعه، كه هیچ چاره‏اى ندارند، [و عبارتند] از زمین گیران، نیازمندان، گرفتاران، دردمندان. همانا در این طبقه محروم گروهى خویشتن دارى كرده، و گروهى به گدایى دست نیاز بر مى‏دارند، پس براى خدا پاسدار حقّى باش كه خداوند براى این طبقه معیّن فرموده است: بخشى از بیت المال، و بخشى از غلّه‏هاى زمین‏هاى غنیمتى اسلام را در هر شهرى به طبقات پایین اختصاص ده، زیرا براى دورترین مسلمانان همانند نزدیك‏ترین آنان سهمى مساوى وجود دارد و تو مسئول رعایت آن مى‏باشى. مبادا سر مستى حكومت تو را از رسیدگى به آنان باز دارد، كه هرگز انجام كارهاى فراوان و مهم عذرى براى ترك مسئولیّت‏هاى كوچك‏تر نخواهد بود».[5]

4. عدم ظلم و خونریزی در استحکام حکومت

در منطق نهج البلاغه و سبک زندگی علوی، جنگ، خشونت، ستیزه جوی و خونریزی جایگاهی نداشته و هیچگاه وسیله ای برای استحکام حکومت و دولت معرفی شده است، از اینرو به جناب مالک این چنین سفارش می نماید:

«إِیَّاكَ وَ الدِّمَاءَ وَ سَفْكَهَا بِغَیْرِ حِلِّهَا فَإِنَّهُ لَیْسَ شَیْ‏ءٌ أَدْعَى لِنِقْمَةٍ وَ لَا أَعْظَم  لِتَبِعَةٍ وَ لَا أَحْرَى بِزَوَالِ نِعْمَةٍ وَ انْقِطَاعِ مُدَّةٍ مِنْ سَفْكِ الدِّمَاءِ بِغَیْرِ حَقِّهَا؛[6] از خونریزى بپرهیز، و از خون ناحق پروا كن، كه هیچ چیز همانند خون ناحق كیفر الهى را نزدیك مجازات را بزرگ نمى‏كند، و نابودى نعمت‏ها را سرعت نمى‏بخشد و زوال حكومت را نزدیك نمى‏گرداند».

این فراز زیبا از نهج البلاغه ما را به زوال هر چه زودتر حکومت دیکتاتوری و پادشاهی آل سعود بشارت می دهد؛ چرا که این کشور به ظاهر اسلامی، با ریختن خون عدالت جویانی همچون شیخ باقر النمر و شیعیان مظلوم نه تنها موجبات استحکام و قدرت حکومت خود را فراهم نمی نماید، بلکه زمینه فروپاشی آن دولت را مهیا می نمایند.

5- فریب لبخند و نرمش دشمن را نخورند

یکی از نکات بسیار مهمی که در آموزه ها و مفاهیم نهج البلاغه چشم نوازی می کند، توجه به چگونگی برخورد با دشمنان است. اهمیت و ضرورت اهتمام به امور داخلی حکومت، ایشان را از توجه به دشمن باز نداشته است، هر چند که در سیاست کلان علوی برخورد ستیزه جویانه با سایر ملل جایگاهی ندارد ولی، این موضوع باعث غفلت از حربه و حیله دشمن در سیاست علوی نشده است.
از اینرو هر چند والیان خود را به پذیرش صلح با سایر ملل دعوت می نماید، ولی با این حال ایشان را از فتنه و حیله  با آنها نیز بر حذر می دارد. حضرت در نامه خود به مالک این چنین بیان می فرماید: « هرگز پیشنهاد صلح از طرف دشمن را كه خشنودى خدا در آن است رد مكن، كه آسایش رزمندگان، و آرامش فكرى تو، و امنیّت كشور در صلح تأمین مى‏گردد لكن زنهار! زنهار! از دشمن خود پس از آشتى كردن، زیرا گاهى دشمن نزدیك مى‏شود تا غافلگیر كند، پس دور اندیش باش، و خوشبینى خود را متّهم كن‏».[7]

در اندیشه سیاسی امام علی(علیه السلام) حفظ حدود الهی، توسعه عدالت اقتصادی و اجتماعی، صراحت و صداقت، زمان شناسی، دشمن شناسی، آینده نگری و عاقبت اندیشی، اعتدال و میانه روی، مشورت و رایزنی، پرهیز از هر گونه استبداد و خودکامگی و قدرت طلبی و دنیا زدگی از جایگاه ممتاز و خاصی برخوردار است که در این نوشتار تنها به گوشه ای از این موارد اشاره شد.

پی‌نوشت‌ها:

[1].  نهج البلاغة (للصبحی صالح): ص427.
[2]. همان.
[3]. دانشنامه امام علی(علیه السلام): ج7، ص86.
[4]. نظام اقتصادی علوی، احمد علی یوسفی: ص265.
[5]. بحار الأنوار، ج‏33، ص607.
[6]. نهج البلاغة (للصبحی صالح): ص443.
[7]. نهج البلاغة(ترجمه دشتى): ص587.